Ελισσαίου Βαγενά: «ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΤΗΤΑΣ»

Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2002

Πρόκειται για ένα ενδιαφέρον βιβλίο παιδαγωγικής ψυχολογίας σε θέμα που αποτέλεσε αντικείμενο διδακτορικής διατριβής στο Ινστιτούτο ανάπτυξης της προσωπικότητας της Ρωσικής Ακαδημίας Εκπαίδευσης. Ο τίτλος του βιβλίου προϊδεάζει για μια προσπάθεια κριτικής υπέρβασης των κυρίαρχων απόψεων για την επιθετικότητα. Οπως ο ίδιος ο συγγραφέας προειδοποιεί στον πρόλογό του, στόχος του δεν ήταν να βάλει μια «τελεία και παύλα» στο θέμα, ούτε να δώσει κάποιες απλοϊκές «συνταγές». Αντίθετα επιδιώκει: Να εμπλουτίσει τη συζήτηση που γίνεται, παρουσιάζοντας κριτικά -από τη σκοπιά της πολιτιστικο-ιστορικής ψυχολογίας και με αφετηρία τα επιτεύγματα της μεγάλης Σοβιετικής Σχολής των Βιγκότσκι, Λεόντιεφ, Λούρια και των μαθητών τους- τις κυριότερες απόψεις που αναπτύχθηκαν για το θέμα και που μονοπωλούν ως τα σήμερα το ενδιαφέρον. Να αναδείξει με αυτόν τον τρόπο απόψεις που δεν είναι πολύ γνωστές στη χώρα μας ή αναφέρονται αποσπασματικά και αυθαίρετα. Μέσα από τη διαδοχική παρουσίαση των απόψεων του νατουραλισμού, του φροϋδισμού και νεοφροϋδισμού, του μπιχεβιορισμού, της ανθρωπιστικής σχολής, αλλά και της σοβιετικής (πολιτιστικό-ιστορικής) σχολής, «ξετυλίγεται» η σχετική εξέλιξη των αντιλήψεων για την επιθετικότητα.

Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται κριτικά οι απόψεις διαφορετικών ψυχολογικών σχολών για την ανθρώπινη επιθετικότητα. Στο δεύτερο κεφάλαιο προσεγγίζονται οι έρευνες κι οι διαφορετικές εκτιμήσεις που έγιναν κατά καιρούς για την επιθετικότητα του παιδιού. Στο τρίτο και τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα αποτελέσματα μιας ενδιαφέρουσας έρευνας για την επίδραση που μπορεί να ασκήσει η συμπεριφορά των νηπιαγωγών στην εκδήλωση της επιθετικότητας των παιδιών της ομάδας τους, όπως και μια σύγκριση των ιδιομορφιών εκδήλωσης της επιθετικότητας στα παιδιά της Ελλάδας και της Ρωσίας, όπου πραγματοποιήθηκε η συγκεκριμένη έρευνα.

Ο Ελισσαίος Βαγενάς δεν κρύβει πως στηρίζεται στη μαρξιστική σκέψη για να παρουσιάσει κριτικά τις γνωστότερες απόψεις για την επιθετικότητα. Σύμφωνα με αυτήν, ο άνθρωπος εξαιτίας της παραγωγικής εργασίας του μεταδίδει ό,τι καινούργιο κατακτά η μια γενιά στην άλλη μέσω των υλικών και πνευματικών αντικειμένων που δημιουργεί. Στη συνέχεια, χάρη στη διαδικασία της μάθησης, έχουμε την κατάκτησή τους από το παιδί. Στα ζώα αντίθετα οι όποιες «κατακτήσεις», αλλαγές του είδους, μεταφέρονται μέσω των βιολογικών μηχανισμών. Από αυτήν την άποψη λοιπόν, ο συγγραφέας σημειώνει ότι θα πρέπει να είναι διαφορετική η γωνία από την οποία θα πρέπει να αντιμετωπίσουμε το ζήτημα της επιθετικότητας. Ενα φαινόμενο που συνδέεται με την προσωπικότητα του ανθρώπου, δηλαδή με την ανθρώπινη και όχι με τη βιολογική ουσία του.

Ο συγγραφέας αντικρούει τις απόψεις που υποστηρίζουν το αναπόφευκτο και το μοιραίο της εκδήλωσης επιθετικότητας από τον άνθρωπο. Τέτιες είναι οι απόψεις των νατουραλιστών που ερμηνεύουν την επιθετική συμπεριφορά χρησιμοποιώντας την αρχή της κληρονομικότητας του ανθρώπου από τα ζώα (Κ. Lorenz, Α. Storr κ.ά.), αλλά και του S. Freud, που θεωρεί ότι η επιθετικότητα συνδέεται μ' ένα επιθετικό ένστικτο, όπως και των νεοφροϋδιστών (Ε. Fromm, K. Horney κ.ά.) που βλέπουν την προσωπικότητα σε μια συνεχή εχθρότητα με την κοινωνία.

Στο βιβλίο γίνεται αντιπαράθεση και με τις απόψεις που παραγνωρίζουν την ενεργητικότητα. Οπως σημειώνει ο Ελισσαίος Βαγενάς ο μπιχεβιορισμός άσκησε και συνεχίζει να ασκεί μεγάλη επίδραση στην ψυχολογική και παιδαγωγική σκέψη της Δύσης. Στη βάση αυτής της θεωρίας υπάρχει ο ισχυρισμός πως ως αποτέλεσμα ενός συγκεκριμένου ερεθίσματος έχουμε την απαντητική αντίδραση, που μπορεί να είναι κάποια κίνηση ή θέση. Ειδικά για την επιθετικότητα κυρίαρχες είναι, σε αυτήν την ψυχολογική κατεύθυνση, οι αντιλήψεις που στηρίζουν την εκδήλωση της επιθετικότητας στη ματαίωση και στην «κοινωνική μάθηση». Ο συγγραφέας δείχνει τον περιορισμένο χαρακτήρα ερμηνείας της επιθετικότητας που στηρίζεται σε αυτήν την αντίληψη, αφού μοιάζει να πετάει στο «...καλάθι των αχρήστων της ιστορίας... ότι συνδέεται με την ενεργητικότητα, με τα πάθη του υποκειμένου». Χαρακτηριστική είναι η αναφορά σ' ένα απόσπασμα του μεγάλου σοβιετικού ψυχολόγου Lev Vygotski, που σημειώνει: «Οπως με τον αλκοολισμό του παππού συχνά με ευθύ τρόπο ερμηνεύουν τη συμπεριφορά του εγγονού, έτσι κι εκείνα ή τα άλλα οικογενειακά σημεία διαβίωσης (στενότητα χώρου, κακές σχέσεις ανάμεσα στους γονείς, ύπαρξη κακών παραδειγμάτων κλπ.) τα συνδέουν σε άμεση εξάρτηση με τη συμπεριφορά του παιδιού...». Ομως αυτή η σχέση δεν είναι τόσο ευθεία, υπογράμμιζε ο L.Vygotski, καλώντας να μεταφερθεί η προσοχή μας, το κέντρο των ερευνών μας, προς την πλευρά της μελέτης της ίδιας της δραστηριότητας, της ενεργητικότητας του παιδιού, των βιωμάτων του, που συνδέονται με την αλλαγή του κοινωνικού του περιβάλλοντος.

Ο Ελισσαίος Βαγενάς παρουσιάζει τις ερευνητικές προσπάθειες που έκαναν οι σοβιετικοί ψυχολόγοι να μελετήσουν την ανθρώπινη (και παιδική) επιθετικότητα. Γνωρίζει τον Ελληνα αναγνώστη με κάποιες βασικές θέσεις της πολιτιστικο-ιστορικής κατεύθυνσης της ψυχολογίας, όπως για παράδειγμα τη θέση του L.Vygotski: «Το μπέρδεμα και η μη διάκριση του φυσικού από το πολιτιστικό, του φυσικού από το ιστορικό, του βιολογικού από το κοινωνικό στην ψυχολογική ανάπτυξη του παιδιού οδηγεί αναπόφευκτα στη θεμελιακά λαθεμένη κατανόηση και ερμηνεία των δεδομένων».

Στην ερμηνεία της επιθετικότητας από τη σοβιετική Ψυχολογία δεσπόζουν έννοιες, που ίσως για πρώτη φορά καλείται να προσεγγίσει ο Ελληνας αναγνώστης, όπως της «ζώνης πλησιέστερης ανάπτυξης», της «κοινωνικής κατάστασης ανάπτυξης» του παιδιού, ενώ συνολικά η επιθετικότητα σχετίζεται με τη δραστηριότητα και τις σχέσεις του ανθρώπου, όπως αυτές αναπτύσσονται μέσα στην κοινωνία. Πέρα από την αναφορά στις θεμελιακές θέσεις της σοβιετικής Ψυχολογίας, στο βιβλίο μπορεί κανείς να βρει συγκεκριμένες αναφορές στις έρευνες και απόψεις των σοβιετικών ψυχολόγων (E. Belova, V. Ivanova, L. Bozovits, A. Rojak, V. Muchina) για την ανάπτυξη της επιθετικής συμπεριφοράς των παιδιών.

Ο Ελισσαίος Βαγενάς, αφού παρουσιάζει τα αποτελέσματα έρευνας για την επίδραση του τύπου συμπεριφοράς των νηπιαγωγών στην εκδήλωση της επιθετικότητας των παιδιών της ομάδας τους, υπογραμμίζει πως σίγουρα το θέμα δεν εξαντλείται σε αυτά που περιλαμβάνονται στο συγκεκριμένο βιβλίο. Θεωρεί ότι για τις αιτίες εμφάνισης της επιθετικότητας, αλλά και την κατανόηση της ουσίας της «θα πρέπει να ψάξουμε στην κοινωνία». Πολύ περισσότερο που, όπως τονίζει, υπάρχουν πολλές κατηγορίες και διαβαθμίσεις στην εκδήλωση αυτού του φαινομένου, που δεν είναι πάντα αρνητικές, ενώ συχνά μπορούν να αποβούν σωτήριες.

Η παραπέρα έρευνα πρέπει να κατευθύνεται «Στις σχέσεις που διαμορφώνει το παιδί με αυτήν την κοινωνία. Και είναι αλήθεια ότι η κοινωνία μας όλο και λιγότερα έχει να προσφέρει στο παιδί, στον εκπαιδευτικό, στο γονιό, γενικά στον εργαζόμενο. Μια κοινωνία που όλο και περισσότερο στηρίζεται στο «ο θάνατός σου είναι η ζωή μου!», μια κοινωνία ανταγωνισμού και κυνηγητού του κέρδους πέρα από κάθε υλικό ή ηθικό εμπόδιο. Σε αυτήν την κοινωνία καλούνται να μεγαλώσουν τα παιδιά οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί. Σήμερα όλο και συχνότερα καλούμαστε να συνειδητοποιήσουμε ότι η καπιταλιστική κοινωνία της σήψης στην οποία ζούμε, γίνεται όλο και πιο επικίνδυνη για τον άνθρωπο».

Το βιβλίο του Ελισσαίου Βαγενά συμβάλλει στην επιστημονική αποσαφήνιση ενός πολυσυζητημένου θέματος, αλλά και γενικότερα στη συνειδητοποίηση των νόμων και παραγόντων της ψυχικής ανάπτυξης του νέου ανθρώπου και αξίζει να διαβαστεί από εκπαιδευτικούς, γονείς, καθένα που ενδιαφέρεται για την ανάπτυξη των νέων γενιών.

Β. Κ.